1 – Bozulma nasıl başladı?
İnsan hakları, demokratikleşme, Avrupa Birliği ve 3 Y (Yolsuzluk, Yoksulluk, Yasaklar) ile uğraş üzere temel argümanlarla yola çıkan AKP, 2000’li yılların sonuna gerçek bu siyasetlerden sapma eğilimi göstermeye başladı ve partinin üst seviye bir yöneticisi bu argümanları savunan, o ana kadar kendilerini destekleyen paydaşları ile yollarını ayıracakları iletisini verdi. Değerli bir makas değişikliği manasına gelen bu değişimle birlikte sıkıntılar da süratle artmaya başladı.
Dr. Ramazan Başak
2 – Küçük bir azınlık dışında toplumun her kesitini derinden etkileyen enflasyon ve hayat pahalılığının ekonomik ve siyasi nedenlerini tarihî sürece nazaran değerlendirelim isterim. Burada evvel ülke rezervlerinin tüketilmesi ve savaşta cephanesiz kalınmasını başa koyabilir miyiz?
Reel dalın döviz kredisi kullanabilmesi geçmişte çoğunlukla ihracat ve yurtdışı müteahhitlik hizmetleri üzere döviz kazandırıcı süreçlerin varlığına bağlıyken, bilhassa 2009’da Türk Parasının Değerini Müdafaa hakkındaki 32 sayılı kararda değişiklik yapıldı ve kaideler gevşetildi. Gerçek bölümün bankacılık bölümü kanalıyla döviz ve dövize endeksli kredilere erişimi kolaylaştırıldı. Bu yanlış düzenlemeye bağlı olarak 2009’da 66.723 milyon dolar olan gerçek dalın döviz durum açığı süratle artarak Ağustos 2016 itibariyle 210.5 milyar dolara yükseldi denildi. Makas değişikliğine bağlı olarak kurlarda yaşanan artışlar sonrasında gerçek dalın çok önemli açık durum ziyanları yazmak zorunda kaldığı, tabir edildi. Kesimin taşıdığı açık konum yaklaşık 211 milyar dolardan Aralık 2023 prestiji ile 82 milyar dolara geriledi. Kurlarda yaşanan stabilizasyon sonucu kesim son aylarda tekrar açık konuma yöneldi, şu an kesimin açık durumu 115 milyar dolar. İşte kamuoyunda çokça tartışılan 128 milyar dolarlık rezervin değerli bir kısmı gerçek dalın ölçüsüz bir biçimde aldığı açık durumların kapatılmasında kullanıldı. Bu bahiste sorulması gereken gerçek soru, hangi firmaya, hangi kurdan ve ne kadar satış yapıldığıdır. Kamuoyunda çok tartışılmayan, daha doğrusu çok da bilinmeyen bu yanılgılı karar sonucunda rezervlerin kıymetli bir kısmı tüketildi, birçok firmanın iflasına yahut zora girmesine neden olundu ve tabir yerindeyse enflasyon ve kurlarla yapılan savaşta cephanesiz kalındı.
3 – Bugün yaşanılan enflasyon ve hayat pahalılığının nedenleri ortasında uzun yıllardır uygulanan rasyonaliteden kopmuş tarım siyasetlerinin da hissesi var mı?
Elbette. FAO endeksinde Dünya besin fiyatları yüzde 10 gerilerken bizde yüzde 72 arttı. Aktif bir üretim planlaması yapılamaması, teşviklerin yetersiz oluşu, girdi maliyetlerinin ölçüsüz bir biçimde artması sonucunda üreticilerin tarımdan süratle uzaklaşması, tarım alanlarının süratle imara açılması üzere nedenler sonucunda ülkemizde tarım ve hayvancılık kıymetli ölçüde gerilemeye başladı. Tüm bu yanlışlıklar sonrasında birçok ziraî eserin fiyatı olağanın çok üzerinde arttı, birçok eser de ithal edilmek durumunda kaldı. Bu süreç giderek artmaya devam ediyor.
4 – Üst üste hareketler yapılıyor. Çiftçi isyan ediyor, eseri tarlada bırakıyor. Bir yandan da beşerler aç. Garip bir durum değil mi?
Ürünün üreticiden tüketiciye ulaştırıldığı ana kadar fiyatının olağandışı biçimde katlanması yıllardır görülen ancakçözülemeyenönemli bir sorun. Örneğin 1.8 TL.’ye satılamadığı için tarlalarda kalan tonlarca domates pazarda 12.5 – 50 TL ortasında satılıyor. Bu başarısızlıklar ve yanlışlar da maalesef enflasyon ve hayat pahalılığının en değerli nedenleri ortasında.
5 – Yalnızca ekonomik programlar düzlüğe çıkmak için kâfi değil… Lakin, Türkiye son yıllarda maalesef koşar adımlarla hukuk devleti ve demokrasiden uzaklaşıyor. Nasıl düzelecek o halde?
Özgürlük Araştırmaları Derneği’nin milletlerarası partnerlerinden biri olan Dünya Adalet Projesi 2012’den bu yana ülkelerin uygulamada hukukun üstünlüğüne ne ölçüde bağlı olduklarını gösteren Hukukun Üstünlüğü Endeksi’ni üretiyor. Raporun 2023 sonuçlarında, Türkiye’nin ne yazık ki hukukun üstünlüğü konusunda yıllardır süratli bir formda gerilediği görülüyor. 2021’de 117., 2022’de 116. ve 2023’te 142 ülke ortasında 117. sırada olan Türkiye hem global hem de bölgesel ortalamaların altında kalıyor. Keza Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin 2023 raporuna nazaran; 68 bin 450 belgenin karar için beklediği ve Türkiye’nin mahkemede bekleyen 23 bin 400 davayla en yüksek müracaata sahip ülke olduğu belirtiliyor. Bir de son yıllarda hukuktan uzaklaşma ile milliyetçilik telaffuzlarının artışı birebir istikamette gelişim gösteriyor.
6 – Hayat pahalılığı ve milliyetçi telaffuz ortasında bağ var mı?
İlk derece ve yüksek mahkemelerin temel hak ve özgürlüklerle hukuk ihlallerine ait kararları bu kanıyı savunan ve idarede tesirli olan taraflarca şiddetle eleştiriliyor, mahkemeler ve kararı alan yargıçlar adeta tehdit ediliyor ve Anayasa Mahkemesi’nin bile kapatılması gerektiği söz edilebiliyor. Son olarak Anayasa Mahkemesi’nin hak ihlali kararı verdiği, ömründe eline hiç silah almamış, Aladağ’dan, Tekirdağ’a, Soma’ya görüşüne ve kimliğine bakmaksızın ezilenlerin, mağdur olanların hiçbir karşılık gözetmeksizin yanlarında durmuş AvukatCan Atalay bile bu bölümlerce vatan haini ilan edildi. Bu davranışların gerçek ve akılcı milliyetçilikle hiçbir ilgisi yoktur. Milliyetçilik ülke menfaatine göre hareket etmek ve ülkenin gelişimine katkı sunmaktır. Hukukun işlemediği demokrasinin olmadığı, bu cins haksızlık ve yolsuzlukların olduğu ülkelere yabancı yatırımcı gelmez, gelenler de gitmek için fırsat kollar.
7 – Yolsuzluk ve israf fakirleşmemizin yolunu nasıl açtı?
Yolsuzlukla gayrette dünyanın önde gelen sivil toplum kuruluşlarından Memleketler arası Şeffaflık Örgütü (Transparency International); 1995’ten bu yana her yıl yayımladığı Yolsuzluk Algı Endeksi sonuçlarına nazaran Türkiye 2023’te 180 ülke ortasında 115. sıraya geriledi. Kamu kaynaklarının israfı konusunda da sicilimiz son derece bozuk. Gerek lüks ve şatafata varan harcamalar, gerekse de Yap-İşlet-Devret (YİD) ve Gelir Garantili Projeler ülke kaynaklarının heba edildiği sistemlere dönüştü. İnilmeyen havalimanlarına, geçilmeyen yol ve köprülere, gidilmeyen hastanelere verilen garantiler tam bir kara delik misali ülke kaynaklarını yok ediyor. Bu mevzuda en çok verilen örnek Kütahya Zafer Havalimanı 2012’de 50 milyon Euro maliyetle hizmete açıldı. YİD modeli ile yapıldı ve projeye 2044 yılına kadar yolcu garantisi verildi. 2023’te bu havalimanı için verilen yolcu garanti sayısı 1 milyon 317 bin 733 olmasına rağmen havalimanını yalnızca 43 bin 200 yolcu kullanmıştır. Keza 2024 yılının birinci yedi ayı için verilen yolcu garantisi 769 bin olup geçen yolcu sayısı yalnızca 19 bindir. Evvelki yıllarda çoğunlukla olduğu üzere sapma oranı yeniden yüzde 97’nin üstündedir. Şayet müdahale edilmez bu biçimde sapmalarla giderse yalnızca bu havalimanı için 2044 yılında Hazineden 200 milyon Euro’nun üzerinde bir kaynağın harcanması gerekecek. Bu yalnızca tek bir havalimanı için ülkenin yaşadığı gelir kaybıdır. Bunun üzere çok yüksek ve hiçbir mantıklı açıklaması olmayan araç, hasta ve yolcu garantilerinin verildiği onlarca proje vardır. Kamu İhale Yasasının 200’ün üzerinde değişmesi ihalelerin makul kümelere adrese teslim bir formda verilmesi de yolsuzluklarla ilgili birçok şaibenin daima gündemde kalmasına neden olmaktadır.
8 – Pekala ya dış siyasetteki zikzaklar?
Bugün yaşanan hayat pahalılığı ve artan enflasyonun bir nedenidir elbette. Bu yanlışlar sonrası ülkemize başta Suriye, Afganistan, İran, Irak ve Afrika ülkelerinden milyonlarca kişi geldi ve bu göç dalgası ekonomimizde, demografik yapımızda önemli tahribatlar yaratmaya başladı. İçişleri Bakanının verdiği bilgiye nazaran, Ağustos 2024 prestiji ile ülkemizdeki tertipli göçmen sayısı 4 milyon 437 bin. Kaçak yollardan gelenler de yüzbinlerle tabir ediliyor. 729 bin kişinin adresinde bulunamadığını şahsen sayın Bakanın kendisi ifade etti. Öte yandanmilyonlarca Suriyeli’ye Hazine’den milyarlarca lira aktarılırken, Suriye’deki desteklediğimiz binlerce yabancı silahlı güce de yüz milyarlarca lira kıymetinde araç, gereç, silah ve para yardımı yapılıyor. Alman araba devi Volkswagen’in Manisa’da kuracağı ve 4 bin bireye istihdam sağlayacağı tabir edilen yatırımın Suriye operasyonları nedeniyle iptal edilmesi bile ülkeiçin değerli bir kayıptır. Öte yandan vatandaşlık karşılığında gayrimenkul satışları konutta ve kiralık meskenlerde fiyat artışlarını teşvik etti, ülke vatandaşlarının konut sahibi olma şartlarını zorlaştırdı. Sistemli, sistemsiz ve kaçak yollardan gelenlerin uyuşturucu ve kara para trafiğinin artmasına da neden olduğu düşünülüyor.
9 – Hata gelirleriyle uğraş ve bu bahisteki zafiyetler… Hasılı kara parayla gayret edilememesi de hayat pahalılığına neden oldu mu?
Türkiye, 2021 Ekim ayında ikinci kez Gri Liste kapsamına alındı ve Burkina Faso, Cayman Adaları, Güney Sudan, Haiti, , Kamerun, Kenya, Kongo, Senegal, Suriye, Tanzanya, Ürdün, Vietnam, Yemen üzere ülkelerle 3 yıl boyunca Gri Liste kapsamında kaldı. FATF tarafından 2019 yılı sonunda hazırlanan raporda; belirtilen eksikliklerle ilgili gerekli tedbirler alınmaz ve ilerleme kaydedilemezse “Pakistan, Moğolistan ve Yemen üzere gri listeye ekleneceği” uyarısı yapıldı. Bu eksiklikleri yerine getirebilecek vakit ve imkâna sahipken maalesef birçok olayda olduğu üzere gerekleri yapılmadı ve ülkemiz ikinci sefer bu utanç tablosunda yer almak durumunda bırakıldı. Doğal olarak yaşanan bu sürecin de ülkeye yurtdışından uygun şartlarda kaynak temini ve yatırımlar başta olmak üzere çok olumsuz yansımaları oldu, sonuçta da enflasyon ve hayat pahalılığının artmasına yol açtı.
10 – Yaşanan dertlerin had safhaya gelmesinde 2021 Ekim ayında uygulamaya konulan NAS siyasetinin çok değerli bir hissesi olduğunu biliyoruz. Lakin Hazine ve Maliye Bakanı’nın vazifesi devralırken, artık rasyonel siyasetlere dönmek dışında bir seçeneğin olmadığını tabir etmesiyle yanlışlığı kabul ettiğini varsayabiliriz değil mi?
Tabii ki… NAS siyaseti sonucu; bugün prestiji ile resmi enflasyon yüzde 61’in gerçek enflasyon ise yüzde 100’lerin üzerine çıktı, TL/ Dolar kuru 34 ve TL/EURO kuru ise 37 sonuna yaklaştı, denetimsiz ve denetimsizlik sonucu tabir yerindeyse iğneden ipliğe her şeyin fiyatı astronomik olarak arttı, maliyetlerin ve sonrasında konut fiyatlarının artışıyla dar ve orta gelirliler için konut sahibi olmak hayal haline geldi. Tüm bu gelişmeler yanında gerçeği yansıtmayan TÜİK bilgilerine bakılarak fiyat ve maaşlarda yapılan yetersiz artışlar, toplumun çok büyük bir kısmının hayat pahalılığı ve enflasyon altında daha da fakirleşmesine neden oldu.