GÖRKEM EVCİ- Bazen en bildiğimizi sandığımız şeyleri aslında temel vasıfları itibariyle bilmez, daima gözümüzün önünde duran şeylerin gerçek mahiyetini, gözümüzün ona alışmış olmasının da tesiriyle görmeyiz. Bu biraz da daima tekrar edilen şeylerin bir müddet sonra klişe haline gelmesi ve daha derinlere inilmemesiyle de ilgilidir. Mustafa Kemal Atatürk’ün hayatına dair bildiklerimiz de genelde böyledir. Onun ömrüne ait, çocukluktan itibaren zati daima duyduğumuz, okuduğumuz için gereğince vakıf olduğumuzu zannettiğimiz bilgiler, ekseriyetle daima tekrar edilen birtakım genel malumattan ibarettir.
Atatürk’ü tanımak için; çok göz önünde olmayan anılar ve derinlikli entelektüel çalışmalar, bize yeni kapılar açabilir. 100 yılı geçen Cumhuriyet sürecinde bile bu 57 yıllık ömrün her tarafıyla ele alınamadığını, yeni yapılan önemli çalışmalara baktığımızda fark etmek mümkün. Zafer Toprak’ın beş yıl evvel yayımlanan “Atatürk: Kurucu Felsefenin Evrimi” kitabı da bu çalışmalardan biridir.
Kitap, 2019 yılında İş Bankası Kültür Yayınları tarafından yayımlandı.
Düşünsel arkeoloji
Geçtiğimiz yıl kaybettiğimiz Prof. Dr. Zafer Toprak’ın bu kitabı, Atatürk’ün Cumhuriyet ve ihtilallerle somutlaşan zihin dünyasının izlerini takip edebildiğimiz hayli kapsamlı bir çalışma. Zafet Toprak kitabında kendi tabiri ile “düşünsel bağlamda bir tıp arkeolojik girişim” yapar ve Atatürk ile kurucu takımların yeni bir toplum ve devlet inşa etme sürecindeki entelektüel art planına dair derin bir “kazı” gerçekleştirir. Bu hafriyat bizi, Atatürk’ün fikir yapısının fay çizgilerine ulaştırır. Böylelikle büyük ihtilallerin ortaya çıkmasını sağlayan fikrî süreçlerin, Osmanlı’dan itibaren; daha yakın bir bakışla, genç Mustafa Kemal’in Manastır İdadisi ve Harbiye’deki yıllarından etkin siyasetten kısmen çekildiği 30’lu yıllara kadar olan devirde nasıl geliştiğini izleyebiliriz.
Çankaya Kitaplığı
Prof. Dr. Toprak, “düşünsel arkeoloji”yi daha çok Çankaya Kitaplığı’nda yapıyor ve bu kitaplığın Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluş evresinde en yeni kitaplık olduğunu belirtiyor. Burada bulunan kitapların birçoklarının şahsen Atatürk ve yakın etrafı tarafından yurt dışından ısmarlandığı, tüm ıslahat teşebbüsleriyle eşgüdüm içerisindeki kitaplığın, o gün için Fransızca üzerinden Batı’nın izini süren bir bilgi hazinesi olduğu belirtiliyor: “Kitaplık ana çizgileriyle Osmanlı’nın çağdaşlaşma sürecinde 18. yüzyıl Aydınlanma çağı düşünürlerini, 1789 Fransız Devrimi’ni ve 1870 sonraki Üçüncü Cumhuriyet Fransa’sını kapsıyordu. Bu evrelerin düşünürlerinin, bir kuşağın, Atatürk’ün de mensup olduğu Jön Türk jenerasyonunun fikir dağarcığını ne kadar derinden etkilemiş olduğunu kanıtlıyordu.”
Atatürk’ün 30’lu yıllarda günlük siyasetten çekilerek daha çok “kültür”le uğraştığını belirtiyor Zafer Toprak. Pekala, Atatürk evvelce hukuk, daha sonra lisan ve tarih alanındaki çalışmalarına ait bu kaynaklara nasıl ulaşıyordu? Kitapta, Atatürk’ün Paris’teki büyükelçilik aracılığıyla sık sık kitaplar getirttiği kaydediliyor. Bugün 101. yılını kutladığımız Türkiye Cumhuriyeti de bu kitapların, Atatürk ve kurucu takımları etkileyen bilim insanları ve filozofların fikirleri üzerinde yükseliyor.
Kadın hakları konusunda Duguit’ten etkilendi
Kadın hakları konusunda değerli ihtilallere imza atan Atatürk, 1930 yılında aralarında Meclis Başkanı Kâzım Özalp, Başbakan İsmet İnönü üzere isimlerin de yer aldığı devlet ricali için manevi kızı Afet İnan’a “kadınların seçme ve seçilme hakkı” konusunda bir konuşma hazırlatmıştı. Afet İnan, Atatürk’ün sofrasında, onun direktifleriyle hazırladığı konuşmasında dünyada bayanların siyasal alandaki kazanımlarını anlatmıştı. Bu konuşmanın kaynağı da Fransız Hukukçu Leon Duguit’in 1923 yılında Büyük Millet Meclisi tarafından Türkçeye çevirtilen “Hukuk-ı Esasiyye” kitabıydı. Zafer Toprak, “Atatürk’ün bayan hukuku konusunda görüşlerinin şekillenmesinde Leon Duguit’in tesirinin büyük” olduğunu belirtiyor.
Toprak, Atatürk’ün Duguit’in “realist” devlet kuramına da değer atfettiğini, onun “bireylerden farklı devlet, millet diye bir şahsiyet olmadığı; hukuku yaratanın devlet değil, devletin kendisinin de hukuka tabi bir kurum olduğu; devletin fakat kamu hizmetlerinin sürdürülmesini sağlayan bir kurum olduğu” tarafındaki fikirlerini benimsediğini kaydediyor.
‘Başmuallim’in kaynakları
Prof. Dr. Zafer Toprak, Atatürk’ün Harf İhtilali ile “başkumandan, büyük rehber ve reis” üzere sıfatlardan sonra “başmuallim” olduğunu vurguluyor. Atatürk, Harf İhtilali sırasında L. Feuillet’nin “La Réforme Alphabétique Turque” (Türk Alfabe Reformu) isimli kitabından faydalanmış. Kitabın Çankaya’daki nüshasında kimi paragraflar işaretlenmiş. Toprak, Sadri Maksudi Arsal’ın da bu bahiste Atatürk üzerinde tesirli olduğunu belirtiyor.
1935 yılında Ulus gazetesinde imzasız yayımlanan bir dizi yazı, daha sonra “Etimoloji, Morfoloji ve Fonetik Bakımından Türk Dili” ismiyle kitap haline getirilmiş. Aslında Atatürk tarafından kaleme alınan bu kitapta, Dilbilimci Pekarskiy, Dilbilimci Hilaire de Barenton, Şarkiyatçı Bernard Carra de Vaux, Dilbilimci Hermann Feodor Kvergić üzere isimlerin yapıtlarından faydalanılmış.
Savaşın ortasında Rousseau okumak
Anadolu’da ölüm-kalım günleri… Kurtuluş Savaşı’nın en kritik muharebelerinden biri; Sakarya Meydan Muharebesi 22 günlük çarpışmaların akabinde 13 Eylül 1921’de Türk ordusunun zaferiyle sonuçlanıyor. Lakin hem siyasi hem askerî olarak sıkıntı günler devam ediyor. Taarruz planına ait tartışmaların gerisi arkası kesilmiyor. Sakarya Meydan Muharebesi zaferinden yaklaşık 2.5 ay sonra, 1 Aralık 1921’de “Heyet-i Vekile’nin görev ve mesuliyeti hakkındaki teklif müzakere ve münakaşası münasebetiyle” Mustafa Kemal Paşa, Meclis kürsüsünde “Cumhuriyet’in kurucu ideolojisinin omurgasını oluşturacak” bir konuşma yapıyor.
Zafer Toprak’ın tespitlerine nazaran Atatürk bu konuşmasında Filozof Jean-Jacques Rousseau’dan alıntılar yapıyor.
Atatürk, bu periyotta Rousseau’nun “Mukabele-i İçtimaiyye yahud Hukuk-ı Siyasiyye Kavâid-i Esasiyesi” (Toplumsal Kontrat ya da Siyasal Hukukun Prensipleri) kitabını okumuştu. Bir yandan süren savaş için askerî planlar yaparken, bir yandan da yeni devletin fikrî altyapısı için çalışıyordu.
Zafer Toprak, kitabın Çankaya’daki nüshasında Atatürk’ün “Egemenlik gücü kolay ve tektir. Bu gücü bölmek yok etmektir” satırlarının yanına “mühimdir” notu düştüğünü belirtiyor. Bunun üzere “kuvvetler ayrılığı-kuvvetler birliği” bahsine ait satırları Atatürk, dikkatle okumuş ve bu satırların altını çizerek, yanına notlar alarak “dersi”ne çalışmış. Akabinde da Meclis kürsüsünde, bu fikirlerden ilham alan bir konuşma yapmış.